Çoğunlukla çevremizi saran havayı fark etmeyiz ve algılamayız. Hava ne görülebilir ne de tadılabilir. Ancak hava hareket ettiğinde onu hissederiz ve havanın çevremizdeki şeyler üzerindeki etkisini görürüz. Hava hareket ettiğinde büyük bir güce sahiptir (yelkenleri itmek, yel değirmenlerini döndürmek ve bulutları hareket ettirmek gibi). Hava küçük bir alana sıkıştırıldığında da büyük bir güce sahiptir (lastikteki hava aracı destekler ve helikopterin havalanmasına yardım eder).

Havaya zararlı maddeler karıştığında hava kirliliğinden bahsedebiliriz. Hava kirliliği hem doğal hem de insan kaynaklı olabilir; en büyük kirlilik kaynakları ise sanayi, tarım ve ulaşımdır.

Sanayi, özellikle enerji üretimi, büyük bir kirlilik kaynağıdır. Tüm enerji üretim yöntemleri çevreyi etkiler ancak fosil yakıtların kullanımı en kirleticidir. Ayrıca enerji üretimi su döngüsünü etkiler ve madencilik ile inşaat gibi faaliyetlerle toprağı değiştirir. Kimya ve metalurji gibi farklı sanayi süreçleri hava kalitesini düşürür ve bölgelerde kirliliğin artmasına neden olur.

Ulaşım günümüzde önemli ancak aynı zamanda kirleticidir. Ulaşım kaynaklı karbondioksit (CO2) emisyonları sera gazlarının başlıca nedenidir. Ulaşımdan ayrıca Avrupa’daki sera gazı emisyonlarının önemli bir kısmını oluşturan birçok başka kirletici de salınır.

Tarım da özellikle yoğun hayvancılık ve gübreleme nedeniyle büyük bir hava kirliliği kaynağıdır. Amonyak (NH3) emisyonları büyük hayvan çiftlikleri ve tarım alanlarında artmakta, bu da hem hava kalitesini hem de su kaynaklarını olumsuz etkiler. Tarımsal faaliyetler ekosistemlerin zarar görmesine ve doğada toksik kimyasalların birikmesine yol açabilir.

Atık yönetiminde oluşan atık miktarı hava kirliliğini artırır. Avrupa’da her yıl çok miktarda evsel ve endüstriyel atık oluşur, bu da çevreye zarar verir.

Hava kirliliğinin sağlık üzerindeki etkileri ciddidir. Solunum yolu hastalıkları, kalp hastalıkları, akciğer kanseri ve sinir sistemi bozuklukları ile ilişkilendirilir. Risk grupları arasında çocuklar, yaşlılar ve düşük gelirli kişiler bulunur; bu kişiler her zaman tıbbi yardım alamayabilir. Ayrıca özellikle gelişmekte olan ülkelerde iç mekan hava kirliliği büyük bir sağlık sorunudur. Kötü havalandırılan ocaklardan çıkan duman, özellikle küçük çocuklarda ölümlere yol açan önemli bir faktördür.

Hava kirliliğine maruziyet çeşitli şekillerde olabilir; kirli su içmek, kirli gıda tüketmek veya kirli havayı solumak bunlara örnektir. Bu etmenler ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.

Sonuç olarak, insan kaynaklı hava kirliliği kaynakları geniş ve çeşitlidir, çevreye ve insan sağlığına ciddi tehditler oluşturmaktadır.

Hava, her gün farkında olmadan bizi çevreleyen ve yardım eden bir şeydir.

Temiz hava şeffaftır. Temiz havanın kokusu yoktur, ancak koku moleküllerini iyi taşır. Örneğin sabahları annemiz pankek yaparken veya çimen yeni kesildiğinde, bu tanıdık kokuları hissederiz. Kirli havanın kokusunu ise, örneğin içinde duman olduğunda hissederiz.

Havanın hareket ettiğini hissettiğimizde, buna rüzgar diyoruz. Rüzgar güçlü veya zayıf olabilir. Rüzgarın çevre üzerindeki etkisi kolayca fark edilir. Hava hareket ettiğinde büyük bir gücü vardır — ağaçlar sallanır, rüzgara karşı yürümek zorlaşır. Rüzgar yelkenlileri iter, değirmenleri döndürür ve bulutları hareket ettirir. Hava küçük bir alanda sıkıştırıldığında da büyük bir güce sahiptir — örneğin lastikteki hava aracı destekler ve helikopterin havalanmasına yardımcı olur.

Havaya zehirli partiküller karıştığında, hava artık temiz değil, kirlenmiş olur. Buna HAVANIN KİRLENMESİ diyoruz. Bu partiküller çoğunlukla gözle görülmez, hava hareket ettikçe yayılır ve biz sürekli nefes alarak vücudumuzun ihtiyacı olan oksijeni alırız; bu yüzden zararlı ve vücuda gereksiz maddeleri de solumuş oluruz ve bu da doğrudan sağlığımızı etkiler.

Hava kirleticileri, insan sağlığında birçok zararlı etkiye yol açabilir; hafif etkiler (döküntüler, göz/burun tahrişi, baş ağrısı, yorgunluk, nefes darlığı, öksürük, hapşırma ve baş dönmesi) ile ciddi sonuçlar (solunum ve kalp hastalıkları, kanser) arasında değişir. Sağlık etkilerinin derecesi, kirleticilere maruz kalma miktarına ve sıklığına bağlıdır.

Hava kirliliği:

• Solunum yolu ve akciğer hastalıklarına ve akciğer kanserine neden olur;

• Binaları kirletir ve tahrip eder;

• Ekosistemlere zarar verir;

• Hava durumunu değiştirir – ısıyı hapseder ve havanın olması gerekenden daha sıcak olmasına sebep olur;

• Ozon tabakasında deliklerin oluşmasına neden olur ve bulutlarla karışarak zararlı asit yağmurlarını oluşturur.

Hava kirliliğinin uzun vadeli etkileri çevremizde olumsuz değişikliklere yol açar, örneğin iklim değişiklikleri meydana getirir. İklim değişikliği belirli bölgelerde sıcaklıkların artmasına veya azalmasına, ortalama yağış ya da kar miktarının değişmesine sebep olabilir. İklim değişiklikleri deniz seviyesinin yükselmesine, buzulların erimesine ve kasırgalar ile sel gibi doğal afetlerin artmasına yol açabilir.
Dünya’nın iklimi varoluş tarihi boyunca sürekli değişmiştir, ancak bilim insanları bu değişikliklerin gittikçe hızlandığını ve bunun sebebinin de artan hava kirliliği olduğunu gözlemlemişlerdir.

Asit yağmurları:

• Okyanuslarda, göllerde ve derelerde balıkların ve diğer su canlılarının yiyeceklerini ve besinlerini yok eder;

• Ağaçlara zarar verir (asit yağmurlarına karşı özellikle hassas olanlar iğne yapraklı ağaçlardır, çünkü asit yağmurları iğnelerdeki mumlu koruyucu tabakayı yok eder);

• Binalara ve yapılarına zarar verir (özellikle asit yağmurlarından etkilenenler kireçtaşı binalardır).

Hava genellikle su döngüsü aracılığıyla kirleticilerden temizlenir. Ancak günümüzde bununla ilgili iki sorun vardır: su döngüsü kirleticileri, oluşan kirleticiler kadar hızlı temizleyememekte ve kirletici maddelerin yüksek konsantrasyonu asit yağmurlarının oluşumunu teşvik etmektedir.

Hükümetler, endüstri tesisleri ve çeşitli ulaşım araçlarının yaydığı atık emisyonları kontrol etmek için sıkı yasalar çıkarır. Bu hava kalitesi standartları, insanların, bitkilerin ve hayvanların sağlığını ve refahını korumak; ayrıca yapıları, anıtları ve su kaynaklarını korumak amacıyla oluşturulmuştur.

Hava Kirliliği İndeksi (AQI): Hava kalitesi indeksi, partikül madde (PM2.5 ve PM10), ozon (O3), azot dioksit (NO2), kükürt dioksit (SO2) ve karbon monoksit (CO) emisyonlarının ölçümlerine dayanır. Haritadaki ölçüm istasyonlarının çoğu hem PM2.5 hem de PM10 seviyelerini izler, ancak bazı istasyonlarda yalnızca PM10 verileri mevcuttur.

BURADAN kendi konumunun hava kirliliği indeksini inceleyebilirsin.

BUGÜNKÜ hava kalitesini belirlemek için ÇALIŞMA SAYFASI. 

TÖÖLEHT 

• Neden hava bizim için bu kadar önemli?
  Cevap: Hava bizim için önemlidir çünkü yaşam için gerekli olan oksijeni içerir.

• Hava kalitemiz önemli mi? Temiz hava önemli mi?
  Cevap: Evet, kirli hava bize ve çevremize ciddi sorunlar yaratabilir.

• Hava nasıl kirlenir? Hava kirliliği nedir? Hava kirliliğinin başlıca kaynakları nelerdir?
  Cevap: Hava kirliliğine, özellikle fosil yakıtların yakılması gibi insanların yaptığı birçok etken neden olur.

• Kirli hava soluduğunuzda ne olabilir?
  Cevap: Kirli hava göz kaşıntısı, öksürük ve uzun süreli maruz kalmada daha ciddi hastalıklara yol açabilir.

Öğrencilere çiftler halinde dağıtılan kartlarda küresel, bölgesel ve bireysel düzeydeki faaliyetler karışık olarak verilmiştir. Kartlar, çiftler halinde doğru şekilde gruplanmalıdır. Çiftlerin oluşturulmasında ip yöntemi kullanılır (öğretmen elinde sıkıştırılmış ip parçalarını tutar, çocuklar ipin uçlarındaki parçalara göre çift oluşturur).

Hava kirliliğini azaltmak için küresel, bölgesel ve bireysel ölçekte uygulanabilecek farklı önlemler vardır. Aşağıda her düzey için bazı olası çözümler sunulmu 

kaardid, 

Küresel Düzey:

• Uluslararası anlaşmalar ve mevzuat — Hava kirliliğini azaltmanın en önemli yollarından biri, Paris İklim Anlaşması gibi uluslararası anlaşmaların uygulanmasıdır. Bu anlaşmalar sera gazı emisyonlarının azaltılması ve çevrenin korunması hedeflerini belirler.

• Daha temiz enerji çözümlerinin kullanılması — Fosil yakıtların kullanımını azaltmak için güneş, rüzgar ve hidro enerji gibi yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırımların artırılması.

• Teknolojinin geliştirilmesi ve yayılması — Endüstriyel hava kirliliğini azaltmaya yardımcı olacak yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve uygulanması.

Bölgesel Düzey:

• Şehirler ve bölgelerde hava kirliliği sınırlarının belirlenmesi — Daha katı hava kirliliği sınırları ve düzenlemeler getirilmesi.

• Yeşil alanlar ve şehir peyzajı — Parklar veya küçük yeşil alanlar oluşturarak şehirlerde yeşil alanların artırılması teşvik edilmesi.

• Yerel ulaşım ağları — Bisiklet ve yaya hareketliliğini destekleyen altyapının geliştirilmesi ve toplu taşımanın desteklenmesi, böylece araba kullanımının ve beraberindeki hava kirliliğinin azaltılması.

1. Çevre dostu ulaşım araçlarını tercih etmek — araba yerine bisiklet kullanmak, yürümek veya toplu taşıma kullanmak

2. Evde enerji verimliliği sağlamak — enerji tasarruflu cihazlar ve aydınlatmalar kullanmak, yenilenebilir enerji hizmetlerini seçmek ve evde enerji israfını önlemek.

3. Aşırı kirletici ürünlerden kaçınmak — havaya zararlı maddeler salabilecek temizlik ürünleri ve pestisitlerin kullanımını azaltmak. Ayrıca, çevre kirliliğine yol açan ve hava kirliliği yaratan plastik kullanımını azaltmak.
   Beslenme alışkanlıklarını değiştirmek — yerel kaynaklı ürünleri tercih etmek, çünkü uzak yerlerden gelen ürünlerin taşınması daha fazla hava kirliliğine neden olur. Günlük menüye daha fazla bitkisel gıda eklemek, çünkü hayvancılık metan ve amonyak salımının başlıca kaynaklarındandır.

4. Geri dönüşüm ve atık azaltma — atıkları ayırmak ve geri dönüştürmek, çöplüğe giden atık miktarını azaltarak, bu atıkların parçalanırken havayı kirletmesini önlemeye yardımcı olur.

Poster
Öğrenciler “Havayı Kirletme!” konulu bir afiş hazırlamalıdır.
Afişe eklenmesi gerekenler:

• Hava kirliliğine neden olan faktörler (4 tane);

• Ülkenin kirliliği azaltmak için yapabilecekleri (4 tane);

• Her bireyin hava kirliliğini azaltmak için yapabilecekleri (4 tane).

Afiş hazırlamak için öğrenciler Canva ortamını kullanacaklardır.  Canva kullanımı için buradan öğreticiye ulaşabilirsiniz: 

Google Forms ile Anket Hazırlama:
Öğrenciler aşağıdaki soruları içeren bir anket hazırlar:

• Hava kirliliğinin en büyük nedenleri nelerdir? (Farklı seçenekler ekleyin)

• Hava kirliliği ülkemizde bir sorun mu? (Evet/Hayır)

• Önceki cevabınızı nedenlerle açıklayın. (Uzun paragraf)

• Siz hava kirliliğini nasıl azaltabilirsiniz? (Uzun paragraf)

Google Forms kullanımı için rehberi BURADAN bulabilirsiniz.
Anket tamamlandıktan sonra öğrencilere soruları cevaplatın. Ardından sonuçları birlikte inceleyip, sonuçlardan neler çıkarılabileceğini tartışabilirsiniz. Sonuçları daha iyi görselleştirmek için grafik veya diyagram kullanılması önerilir.

Deney Süresi: 3–7 gün. Gerekirse destekleyici video rehberi.

Gerekli Malzemeler:

• Beyaz kağıt tabaklar, kayıt kartları veya karton

• Makas

• Vazelin

• İp veya iplik

• Büyüteç

• Mikroskop

• Su geçirmez siyah marker

Deney Aşamaları:

1. Hava kirliliği tutucuları asmak için alanlar seçin. Mümkün olduğunca farklı yerler seçin; örneğin, biri yoğun trafik ve muhtemelen yüksek kirlilik olan bir yer, diğeri ise daha az kirliliğin olduğunu düşündüğünüz bir yer olabilir. Her iki alanda birden fazla tutucu olabilir.

2. Kağıt tabaklara dikkatlice bir delik açın ve 50–100 cm uzunluğunda ipi delikten geçirin. İp biraz uzun olabilir, daha sonra kısaltabilirsiniz.

3. Her tabağa, asılacağı tarih ve yer bilgisini yazın. Bu, sonrasında konumu tanımlamaya yardımcı olur.

4. Her tabak yüzeyine ince bir vazelin tabakası sürün.

5. Kağıt tabakları seçilen yerlere asın.

6. Üç gün sonra tabakları toplayın ve büyüteç ve mümkünse mikroskopla inceleyin. Elde ettiğiniz verilere göre TABLOyu doldurun.

Tartışma için Sorular (doldurulan tablo yardımıyla):

• Hava kirliliği tutucuda ne kadar parçacık birikti, çok mu az mı?

• Seçilen alanın sonuçları nasıl etkiledi?

• Bu deneyi çok kirli bir bölgede, örneğin büyük bir şehirde yaparsanız ne olur?

• Havadaki farklı parçacıklar hava kalitesini nasıl etkiler?

• TABEL.

1. 2023 yılında yapılan bir araştırmaya göre, dünya karasının %1’den daha az bir kısmı güvenli hava kirliliği seviyesine sahiptir. En yüksek hava kirliliği bölgeleri Doğu ve Güney Asya’dır, ardından Kuzey Afrika gelir. Daha düşük kirlilik seviyeleri Avustralya, Yeni Zelanda, Okyanusya ülkeleri ve Güney Amerika’da görülmektedir. Avrupa ve Kuzey Amerika’da daha sıkı düzenlemeler, kirletici maddelerin azaltılmasına yardımcı olmuştur.

2. Her on kişiden biri hava kirliliği nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Hava kirliliği, dünyada kronik hastalıkların ve erken ölümlerin başlıca nedenlerinden biridir. 2017 yılında hava kirliliğine bağlı yaklaşık 5 milyon ölüm gerçekleşmiştir (dünya nüfusunun yaklaşık %9’u). Kirli havaya sürekli maruz kalmak, kalp-damar ve solunum yolu hastalıkları, felç, diyabet ve akciğer kanseri riskini artırır. Güney Asya ülkeleri, dış mekandaki hava kirliliğinin etkilerinden en çok etkilenen bölgedir ve dünya genelinde hava kirliliğine bağlı ölümlerin %15’ini oluşturur; bu ülkelerde dışarıda maske takmak yaygındır. Gelişmiş ülkelerde bu oran yaklaşık %2’dir, bu da gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında büyük bir fark olduğunu gösterir.

3. Hava kirliliği, dünya genelinde milyarlarca insanın yaşam süresini kısaltmaktadır. 2021 yılında Chicago Üniversitesi Enerji Politikası Enstitüsü’nün raporuna göre, dünyadaki en yüksek hava kirliliğine sahip Hindistan’da yaşayanlar, kötü hava kalitesi nedeniyle ortalama 5,9 yıl daha az yaşamaktadır. Hava kirliliğinin en kötü olduğu beş ülke Asya’da bulunmasına rağmen, bu sorun Orta ve Batı Afrika’da da hızla artmaktadır; burada yaşam süresi 2-5 yıl kısalmış ve hava kirliliği, HIV/AIDS ve sıtma gibi tanınmış hastalıklardan daha büyük bir sağlık tehdidi haline gelmiştir.

4. İklim değişikliği, aşırı hava olaylarını ve orman yangınlarını daha sık hale getirmektedir. Kuraklık dönemlerinin uzaması ve ormanların tahrip edilmesi, orman yangınları riskini artırmakta ve bu yangınlar nedeniyle havaya yayılan kirleticiler uzak bölgelere kadar taşınabilmektedir. Örneğin, 2019-2020 yıllarında Avustralya’da meydana gelen büyük orman yangınlarından yayılan kirleticiler ve duman, yakındaki Yeni Zelanda’nın yanı sıra Güney Amerika ülkelerine kadar ulaşmıştır.

5. 2023 yılında sadece yedi ülke Dünya Sağlık Örgütü (WHO) hava kalitesi standartlarına uyum sağlamıştır. Bu ülkeler Avustralya, Estonya, Finlandiya, Grenada, İzlanda, Mauritius ve Yeni Zelanda’dır. 2023 yılında en kirli ülkeler ise Bangladeş, Pakistan ve Hindistan olmuştur; bu ülkelerde PM2.5 seviyeleri WHO standartlarının birkaç kat üzerinde seyretmiştir.

6. Bazı bilgiler kaynağı: https://earth.org/10-facts-about-air-pollution